Azerbaycan’ın 2. Karabağ Savaşı’nda elde ettiği en önemli kazanımlardan bir tanesi hiç şüphesiz Zengezur Koridoru…
Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan arasında imzalanan antlaşmanın 9. maddesinde, takriben 43 kilometrelik bu ulaşım hattının hayata geçirilmesi yönünde karar alındı. Ancak 10 Kasım 2020’de imzalanan antlaşmanın üzerinden 2 yıldan fazla zaman geçmesine rağmen Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile Azerbaycan henüz kara yoluyla birbirine bağlanamadı.
Sebebi ise Güney Kafkasya’nın güçlü aktörü İran…
Açılması hedeflenen Zengezur Koridoru’ndan Tahran yönetiminin rahatsızlık duyduğuna dair daha önce üstü kapalı açıklamalar geliyordu. Hatta İran ordusunun Azerbaycan-Ermenistan sınırında askeri tatbikatlar yapması da bir “gözdağı” olarak yorumlanıyordu.
Ermenistan Dışişleri Bakanı Ararat Mirzoyan, geçtiğimiz gün malumu ilan etti ve “Zengezur Koridoru’nun açılmasına Ermenistan değil İran mâni oluyor” dedi.
Benzer bir açıklama da Cumhurbaşkanımız Sn. Recep Tayyip Erdoğan’dan geldi. Azerbaycan ziyareti sonrası uçakta gazetecilerin sorularını yanıtlayan Erdoğan, ”Zengezur Koridoru, Ermenistan’la ilgili bir sorun değil, İran’la ilgili bir sorun. Yani halkının kahir ekseriyeti Müslüman olan iki ülke. Burada İran’ın böyle bir tavır içerisinde olması gerek Azerbaycan’ı gerekse bizi üzüyor. Aslında onları da üzmesi lazım.” şeklinde bir demeçte bulundu.
Peki “Müslüman” İran neden böyle bir tavır içerisinde?
Bilindiği üzere 1979 devriminden beri İran’ın iç ve dış politikasının şekillenmesinde belirleyici rolü İslam ve Şiilik üstleniyor. Ancak konu Güney Kafkasya olunca İran devleti pragmatist bir anlayışla hareket etmeyi daha çok tercih ediyor.
İran, topraklarındaki 30 milyondan fazla Azerbaycan Türkü nedeniyle Bakü’yü tehdit olarak algılıyor. Bölgede güçlenen bir Azerbaycan’ın Türkmençay anlaşmasını tanımayacağını ve “Araz’ın o tayı”nda da hak iddia edebileceğini düşünüyor.
Tabii tek neden bu değil.
Ermenistan’ın bölgede Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan ile sorunlu ilişkileri olması da İran’ın işine geliyor.
Tahran yönetimine göre farklı dinden olsa da toprak ve azınlık sorunu yaşamadığı, kendisine muhtaç bir Ermenistan, ileride tehdit oluşturabilecek bir Azerbaycan’dan çok daha iyidir.
Ayrıca Batı’da güçlü bir Ermeni lobisi bulunuyor ve bu lobi ile ilişkileri iyi tutmak, ambargolar ile boğuşan İran’a uluslararası arenada nefes aldırabilir.
Bu saydıklarım politik yönü ağır basan gerekçeler.
İran’ın Zengezur Koridoru’na muhalefetinin altında yatan en önemli neden ticaret yolunun değişecek olması ve enerji akışından elde ettiği gelirin kesilmesi riski…
İran’da yayın yapan muhafazakâr Maşrek internet sitesine göre koridorun İran’a yönelik negatif jeopolitik etkileri şöyle;
- Azerbaycan Nahçıvan’a İran üzerinden gönderdiği gazın yüzde 15’ini İran’a komisyon olarak veriyordu. Koridor açıldığı takdirde gaz doğrudan Nahçıvan’a ulaşacak.
- İran Türkiye’yle 1996’da bir gaz satış anlaşması imzaladı. Bu anlaşma nedeniyle Türkiye yıllardır İran’dan pahalı gaz alıyordu. Türkiye İran’a bin metreküp başına 490 dolar öderken Azerbaycan gazını 335 dolara alabilir. Gelecekte bu koridor üzerinden Azerbaycan’dan Türkiye’ye bir gaz hattı döşenirse İran’ın gaz kaybı büyük olabilir.
- Türkmenistan’dan başlayıp İran üzerinden Türkiye’ye gitmesi planlanan boru hattı projesi 2017’de maddi anlaşmazlıklar nedeniyle dondurulmuştu. Türkmenistan artık bu gazı Azerbaycan üzerinden de Türkiye’ye ulaştırabilir.
- İran’ın Ermenistan’a yönelik boru hattının önemi de azaldı.
- ABD destekli Trans-Hazar boru hattı projesi tekrar gündeme gelebilir. Türkmenistan’ın başkenti Türkmenbaşı’ndan Azerbaycan’a uzanacak bu boru hattı, Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye arasındaki mevcut boru hatları üzerinden Avrupa’ya ulaştırılabilir.
- İran’dan Avrupa’ya gaz taşıması planlanan boru hattı projesinin önünde daha fazla engel oluşacak.
Ayrıca Türkiye’nin Orta Asya’daki Türk devletleri ile kara bağlantısında İran kilit role sahipti. Koridorun açılması durumunda Türkiye ile Türk devletleri arasında da kesintisiz bir bağlantı oluşacak. Türkiye’nin Güney Kafkasya’daki gücünün artması da Tahran yönetiminde büyük rahatsızlık oluşturuyor.
Gelelim bir diğer soruya;
İran, Zengezur Koridoru’nun açılmasına engel olabilir mi?
Ben İran’ın bu çabasının beyhude olduğunu düşünüyorum. Zira koridor sadece Azerbaycan’ı Nahçıvan’a, Türkiye’yi Türk dünyasına bağlamayacak. Aynı zamanda Çin’i de Avrupa’ya bağlayacak. Koridorun kontrolü Rusya’da olacağı için Moskova da muhalif bir tutum içerisinde değil. İran’ın bölgede bu kadar devleti uzun süre karşısına alması mümkün gözükmüyor.
Ayrıca bu koridor Ermenistan sınırları içerisinden geçiyor. Her ne kadar Ermeni diasporası karşı tutum sergilese de Paşinyan’ın ılımlı tavrı ve Türkiye ile düzelmeye başlayan ilişkiler, Zengezur Koridoru’nun çok da uzak olmayan bir gelecekte açılacağına işaret ediyor.